Książka Miłość i życie. Małżeństwo i rodzina w budowaniu cywilizacji miłości, pod redakcją prof. UKSW dr hab. Marii Ryś i ks. dra hab. Zdzisława Struzika, ukazała się w serii: „Sympozja Instytutu Papieża Jana Pawła II w Warszawie” jako tom 13. Jest zbiorem prac skomponowanym po konferencji naukowej, określonym precyzyjnie w podtytule książki, który z tego względu wysuwamy tutaj na plan pierwszy. Prace posłużą przede wszystkim odbiorcom zainteresowanym myśleniem nad rozwojem i trwaniem chrześcijańskiego modelu rodziny. Nie tylko w Polsce, ale w szerzej rozumianej współczesności XXI wieku.

Model ów w swym istnieniu bywa zagrożony i nierzadko (chociaż pomimo albo też wbrew woli chrześcijan) okazuje się dziś niesuwerenny w mało stabilnym świecie przemian obyczajowych, etycznych, czy tendencji utrzymujących się i narastających w sferze ideologii i polityki na świecie. We wprowadzeniu prof. Maria Ryś podkreśla słusznie rolę pojmowania rodziny w wielowiekowej tradycji kulturowej. Rola ta staje się widoczna w całej ostrości ze względu na zrodzenie i wychowanie potomstwa. W tym kontekście zostały wymienione i przypomniane pojęcia nacechowane etycznie, takie jak np. wspólnota, miłość, solidarność małżonków i wszystkich pozostałych członków rodziny, którzy nie uchylają się od odpowiedzialności za jej kształt, spójność, rozwój moralny i religijny, wreszcie za cele życiowe.

Ks. dr hab. Zdzisław Struzik w tytule artykułu wydobył sformułowanie z adhortacji Familiaris consortio św. Jana Pawła II ([1981] „Przyszłość ludzkości idzie przez rodzinę”). Autor wskazuje na genezę związku małżeńskiego i rodzinnego, interpretowanego przez papieża Polaka w cyklu głośnych katechez środowych, zapoczątkowanego w biblijnej Księdze Rodzaju. Współudział człowieka w stwórczych planach Boga nadaje blask godności całemu rodzajowi ludzkiemu, wzywając zarazem ludzi do odpowiedzialności za życie. Osobowy, podmiotowy cel refleksji nad nauczaniem Kościoła zawiera w sobie ponadto namysł nad wartością rodzinnego środowiska wychowawczego i socjologią rodziny jako podstawą socjologii narodu. Podstawowa komórka życia społecznego, rządząca się prawami ewangelicznej miłości, może i powinna przyczyniać się do pokoju w sferze polityki, życia ekonomicznego, stając się gwarantem przyszłości poszczególnych narodów: tak w Polsce, jak w Europie i na innych kontynentach.

Na część główną tomu XIII „Sympozjów” złożyły się analizy rozmaitych aspektów „miłości i życia”, wartości bytowych, dzięki którym małżeństwa i rodziny chrześcijańskie nadal mają szanse budować czy utrwalać cywilizację miłości, a częściej przezwyciężać grożące im kryzysy. Prace czytelnicy mogą sobie przybliżyć w kilku blokach tematycznych. W tym kontekście upomniano się o dobro małżeństwa (ks. prof. Tadeusz Guz), z odwołaniem do nauczania kardynała Augusta Hlonda. Prof. Dorota Kornas-Biela zilustrowała wysoką rangę macierzyństwa i godności kobiecej zarówno na tle prostych, acz poruszających, zapisów w poezji polskiej, jak i w nauczaniu św. Jana Pawła II. Drugą stroną tej refleksji okazuje się „rozwojowe znaczenie macierzyństwa” dla kobiety (np. w aspekcie fizycznego poczęcia i zrodzenia dziecka, bądź aspekcie duchowym, w przypadku osób konsekrowanych), jak również towarzyszące mu społeczno-demograficzne wyzwania. Problemem zadań mężczyzny i męskości jako takiej zajął się ks. dr Marek Dziewiecki. To ważny głos duszpasterza i znawcy zagadnienia „kryzysu męskości”, czyli od kilkunastu lat trwającego, choć rozmaicie tłumaczonego i warunkowanego, narastającego w Europie procesu wycofywania się mężczyzn z obowiązków przypisywanych im do niedawna w tradycyjnie pojmowanej strukturze życia społecznego, w tym rodzinnego.

Na tym etapie przeglądania książki trzeba zauważyć, iż poszczególni badacze wybrali tematy zasadnicze tak dla rozwoju małżeństwa, jak i zaistnienia pełnej rodziny obdarzonej dziećmi. I tak, prof. Urszula Dudziak przedstawia kwestię seksualności – jako szczególnego (ale nie zawsze dobrze rozumianego, również przez małżonków) sposobu wyrażania miłości. Prof. Maria Kielar-Turska już w tytule artykułu (Docenić dziecko) zwraca uwagę na niezbywalność pełnego szacunku oraz stosownego postępowania wobec dzieci, przy czym tekst jest próbą historycznego przeglądu stanowisk i zmian, jakie w pedagogice europejskiej dokonały się od XVII do XX wieku. Zofia Kończewska-Murdzek podjęła wątek wpływu mediów na obraz i jakość rodziny, zwłaszcza polskiej, z uwzględnieniem kultury popularnej, m. in. oglądanych przez Polaków seriali telewizyjnych. Jarosław Mańka na marginesie szkicu poświęconego ks. Piotrowi Skardze przypomniał wkład słynnego jezuity w pielęgnowanie szacunku dla rodziny, szczególnie w wypadku wdowieństwa i osierocenia dzieci w dawnych wiekach w I Rzeczpospolitej. Zapoczątkowana wtedy tradycja miłosierdzia, troski o rodziny niepełne i biedne jest żywa i trwa z powodzeniem – także i dziś.

Do świadectw starannie dobranych w 13 tomie „Sympozjów” należą z pewnością głosy (a raczej przedstawione i opublikowane referaty), w których małżonkowie występują wspólnie. Jarosław i Mirosława Pakurowie zajęli się sytuacją małżeństwa pokonującego kryzys. Jako takie, pozostające w przeszłości „na krawędzi”, ma ono prawo nieść nadzieję oraz świadczyć, iż związek sakramentalny w chrześcijaństwie można odbudować, o ile małżonkom nie zabraknie odwagi, wyobraźni i wytrwałości. Z kolei Marta i Henryk Kuczajowie podjęli kwestię duszpasterstwa rodzin wobec problemu emigracji (ten sam wątek, ujęty socjologicznie, kontynuuje znawca tych zagadnień i dyżurny poradni specjalistycznej „Arka” w Tarnowie, ks. dr Józef Młyński). Na końcu zasadniczej części omawianej książki znalazły się dwa głosy przybliżające sytuację rodzin i małżeństw poza granicami Polski. I tak, ks. dr Krystian Gawron ukazuje współczesną batalię Francji w obronie chrześcijańskiego modelu rodziny. Brat Konye Michael Nnamdi, misjonarz w Afryce, przedstawia temat wartości rodziny uznawanych w Kościele powszechnym (jako jedyny tekst ten został opublikowany w języku angielskim).

Na zakończenie pobieżnego z konieczności przeglądu dorobku naukowego, jaki przynosi ta książka, wypada odnieść się do jej głównego tytułu. Miłość chrześcijańska wprowadzająca w życie narzeczonych i małżonków, umożliwiająca opiekę nad dziećmi, czy dbałość o osoby starsze – wymaga od chrześcijan wytrwałego powracania do nauki Chrystusa. Tylko wtedy będzie miłością wyjątkową, niepodobną do innych jej modeli, i tylko wtedy nie stanie się własną karykaturą, zaprzeczeniem siebie. W życiu społeczeństw czy społeczności wymaga również obrony, stanowczego głosu przedstawicieli Kościoła, lecz przede wszystkim świadectw samych zainteresowanych owocami pokoju duchowego, jakie mogą przynieść „miłość i życie”, wartości poddawane celowo namysłowi badawczemu oraz trosce duszpasterskiej. Tak w Kościele, jak i w kulturze nam współczesnej. W tym kontekście wspomnijmy tylko obrady Synodu Biskupów w Rzymie, czy niedawny zjazd programowy Polskiej Federacji Ruchów Obrony Życia w Krakowie-Łagiewnikach. Ukształtowany w XX wieku termin i zarazem imperatyw budowania „cywilizacji miłości”, pojęcia używanego przez papieży Pawła VI i św. Jana Pawła II, wydaje się ze wszech miar instrumentem, którym mogą i powinny posługiwać się w praktyce rodziny chrześcijańskie. Lecz mogą i powinni budować tę cywilizację wszyscy ludzie rozumni, dobrej woli, ceniący godność, piękno, dobro moralne i w pełni szlachetny styl życia, przejawiające się w życiu jednostek, rodzin, społeczności, narodów i państw na świecie.

Reasumując, trzeba powiedzieć, że pr zedstawiony zbiór jest przykładem kontynuowania badań szczegółowych prowadzonych na pograniczu teologii, sakramentologii i współczesnej nauki społecznej Kościoła, psychologii i andragogiki, pedagogiki uniwersyteckiej, uprawianej z punktu widzenia historii kultury, jak i „kultury bycia”, obejmującej małżonków, dzieci, duchownych. Nie od rzeczy dobrze jest jeszcze wspomnieć, że w książce znalazły się studia bliskie tzw. medioznawstwu, socjologii religii, poradnictwu rodzinnemu, wzbogacone na ogół dość obszerną literaturą przedmiotu. W paru tekstach występują wątki modlitewne wskazujące na praktyczną troskę o małżeństwa, które straciły dzieci lub nie mogą („na starcie” albo nawet po długim czasie) właściwie zadzierzgnąć między sobą więzi małżeńskiej (relacja Wiesławy Grzeszczak-Kowalskiej).

Od kilkunastu lat antropologia, etyka, pedagogia i teologia chrześcijańska dysponują nowoczesnym warsztatem pojęciowym, przystosowanym do rozmowy o chrześcijańskim życiu w miłości, zwłaszcza w miłości małżeńskiej. Jednym z tego wymownych przykładów, że zestawienie wokabularza okazało się niezbędne, stał się Słownik małżeństwa i rodziny, wydany pod redakcją biskupa prof. Edwarda Ozorowskiego (1999). Z kolei w ostatnich dniach arcybiskup warszawsko-praski Henryk Hoser SAC, uczestniczący w obradach Synodu Biskupów o Rodzinie, w korespondencji dla Radia Watykańskiego powiedział, że zarysowują się w Kościele dwa nurty refleksji o małżeństwie: teologiczny (tradycyjny) i socjologiczny (progresywny). Od mądrości Kościoła zależeć więc będzie, czy budowanie cywilizacji miłości zdoła się oprzeć zagrożeniom, mającym źródło w anty-cywilizacji. Przykładem namysłu na tematy z tym związane może być również świeżo wydana książka.

Na końcu zbioru znalazły się noty biograficzne o autorach. Tradycyjnie zamieszczono też spis tomów wydanych dotychczas w serii „Sympozjów […]” w Warszawie-Wilanowie.

Instytut Papieża Jana Pawła II